سفر به تار و پود تاریخ: پیدایش و سیر تحول فرش در جهان (با تمرکز بر قالی ایرانی)

آیا می‌دانستید وقتی روی یک فرش قدم می‌گذارید، در واقع روی کهن‌ترین هنر دست بشر قدم گذاشته‌اید؟

ریشه‌های قالی از حصیرهای ساده عشایر در آسیا شروع شد و به اوج شکوه دربار پادشاهان ایران رسید. شاهدی محکم‌تر از قالی پازیریک نداریم؛ شاهکاری با قدمت ۲۵۰۰ سال که نقوش آن مو به مو با حجاری‌های تخت جمشید همخوانی دارد. این یعنی هنر قالی‌بافی در دوران هخامنشیان به کمال رسیده بود!

چرا فرش ایرانی خاص است؟

• پازیریک: گواه قدمت ۲۵۰۰ ساله ماست.
• بهارستان ساسانی: نماد تجمل و شکوه دربار خسرو پرویز.
• صفویه:عصر طلایی و رنسانس قالی ایران، زمانی که فرش به یک اثر هنری درباری تبدیل شد (مثل فرش اردبیل).

فرش، آینه‌ای از فرهنگ، هویت و نبوغ هنرمندان این سرزمین است. هر گره، یک داستان از تاریخ ما دارد.

شما کدام دوره تاریخی فرش را بیشتر تحسین می‌کنید؟ (هخامنشیان، ساسانیان یا صفویه؟)

فرش، فراتر از یک کفپوش، یک اثر هنری، یک روایتگر فرهنگی و نماد قدمت تمدن‌های شرقی است. تاریخچه پرفراز و نشیب این منسوج گره‌دار، آینه‌ای است از زندگی عشایر، شکوه دربار پادشاهان و نبوغ هنرمندان.

۱. ریشه‌های اولیه: از حصیر تا گره‌های نخستین

پیدایش اولیه فرش، به نیاز ساده بشر برای محافظت در برابر سرما و رطوبت زمین بازمی‌گردد. محققان بر این باورند که هنر قالیبافی، مقدمه‌ای بر هنرهای بافتنی ابتدایی مانند نمدبافی، گلیم‌بافی و حصیربافی بوده است.

• خاستگاه جغرافیایی:اغلب پژوهشگران متفق‌القولند که آسیا، به ویژه منطقه‌ای که شامل ایران، ترکستان و قفقاز می‌شود، مهد اولیه هنر قالیبافی است. باستان‌شناسان معتقدند که اولین فرش‌های با گره‌های پُرزدار، توسط قبایل چادرنشین و صحراگرد آسیای مرکزی بافته شده‌اند تا کف چادرهایشان را بپوشانند.

۲. شاهدی بر قدمت: قالی پازیریک، قدیمی‌ترین فرش جهان

قدیمی‌ترین و مهم‌ترین سند موجود از تاریخ قالیبافی جهان، قالی پازیریک است که قدمت هنر فرش را به حدود ۲۵۰۰ سال پیش (سده ۵ و ۴ پیش از میلاد) می‌رساند.

چرا پازیریک ایرانی است؟

• نقوش هخامنشی:نقوش حاشیه پازیریک، شامل تصاویری از اسب‌سواران، گوزن‌های زرد خالدار و آهوان، شباهت غیرقابل انکاری با نقوش برجسته تخت جمشید (دوره هخامنشیان) و حجاری‌های بیستون دارند.
• نوع گره: روش بافت و گره‌زنی (گره متقارن یا ترکی) در آن، با سبک قالیبافی ایرانیان باستان همخوانی دارد.
• نظر باستان‌شناسان:رودنکو، کاشف پازیریک، صراحتاً آن را کار ایران باستان دانسته و بسیاری از پژوهشگران آن را دست‌بافت مادها یا پارت‌ها می‌دانند.

۳. سیر تحول فرش ایران در ادوار تاریخی

قدمت قالیبافی در ایران تقریباً ۲۵۰۰ ساله تخمین زده می‌شود و در طول تاریخ، این هنر به اوج کمال خود رسیده است:

دوره ساسانیان (۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی)

• اوج شکوه: در این دوره، فرش‌های نفیس و تزئینی به اوج خود رسیدند.
• قالی بهارستان:مشهورترین اثر این دوره، "فرش بهارستان" (معروف به بهار خسرو) بود که در ایوان کسری قرار داشت. این فرش با ابعاد عظیم (حدود ۱۴۰ متر طول و ۲۷ متر عرض) و تزیینات جواهرنشان، تصویری از یک باغ با گل‌ها و جوی‌های آب را تداعی می‌کرد.

قرون اولیه اسلامی

• گسترش به اروپا: پس از نفوذ اسلام، طرح‌های فرش در ابتدا تحت تأثیر ممنوعیت شبیه‌سازی (انسان و حیوان) قرار گرفتند، اما با فتح اسپانیا توسط مسلمانان در سال ۷۱۱ میلادی و سپس جنگ‌های صلیبی، هنر قالیبافی به اروپا راه یافت.

دوره صفویه (۱۴۹۹ تا ۱۷۲۲ میلادی): رنسانس قالی ایران

• شکوفایی هنر:این دوره، عصر طلایی و رنسانس قالی ایران نامیده می‌شود. برای اولین بار، قالیبافی از کارگاه‌های ایلی و روستایی به کارگاه‌های درباری در شهرهای بزرگی مانند تبریز، کاشان، اصفهان و کرمان منتقل شد.
• نقاشان درباری: نقاشان و نگارگران برجسته، نقشه‌های استادانه‌ای را طراحی کردند که از جلد کتاب‌ها و نگارگری‌ها الهام گرفته شده بود (مانند طرح‌های ترنج و لچک).
• فرش اردبیل:قالی معروف و تاریخی اردبیل (بافته شده در دوره شاه طهماسب) که اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن قرار دارد، نمونه‌ای بارز از اوج ظرافت این دوران است.

۴. گسترش جهانی و پیدایش فرش ماشینی

• قرن ۱۹:فرش‌های ایرانی، به ویژه فرش‌های تبریز و کرمان، به شدت مورد توجه اروپا قرار گرفتند. با پایان یافتن منابع فرش‌های قدیمی، شرکت‌های اروپایی و آمریکایی، کارگاه‌هایی را در شهرهای ایران (مانند تبریز و اراک) راه‌اندازی کردند که باعث افزایش چشمگیر تولید قالی دستباف برای صادرات شد.
• پیدایش فرش ماشینی:در اوایل قرن ۱۹ (۱۸۰۱ میلادی)، اختراع دستگاه ژاکارد در فرانسه، انقلابی در صنعت بافندگی ایجاد کرد و راه را برای تولید انبوه هموار ساخت. با پیشرفت فناوری در ۲۰۰ سال گذشته، به ویژه در آمریکا و اروپا، صنعت تولید فرش ماشینی با هدف کاهش قیمت و افزایش سرعت تولید، به یکی از مهم‌ترین صنایع جهان تبدیل شد.

سخن پایانی

فرش ایرانی با قدمتی بیش از ۲۵۰۰ سال، نه تنها یک کفپوش، بلکه میراثی زنده و نمادی از هویت، فرهنگ و هنر بی‌بدیل ایران‌زمین است. این هنر اصیل توانسته در گذر قرن‌ها، جایگاه خود را به عنوان گنجینه‌ای جهانی حفظ کرده و جلوه‌ای از ذوق، اصالت و خلاقیت ایرانیان را به نمایش بگذارد.

در ادامه این مسیر پرافتخار، برند فرش مشهد از سال ۱۳۵۶ به عنوان نخستین تولیدکننده فرش ماشینی در ایران آغاز به کار کرد و با بهره‌گیری از دانش، فناوری و هنر ایرانی، توانسته است افتخار خدمت به مردم ایران و معرفی زیبایی‌های فرش ایرانی به سراسر جهان را به دست آورد.